میزان تمایل به داشتن فرزند در میان زنان ایرانی

با وجود همه نگرانی‌هایی که طی سال‌های اخیر در مورد تمایل اندک نسل جوان به فرزندآوری مطرح شده است، نتایج یک تحقیق میدانی نشان می‌دهد فرزندآوری همچنان برای نسل جوان و نسل‌های پیش از آن دارای ارزش است.

به گزارش اعتماد، بر اساس این پژوهش میدانی، نسل جوان اگرچه فرزندآوری را در بسیاری مواقع باعث افزایش بار مالی و فشار روحی و روانی بر والدین می‌داند اما همچنان به ارزش عاطفی فرزند و فرزندآوری اذعان و تمایل به داشتن فرزند دارد. با این وجود مقایسه سه گروه از زنان نشان می‌دهد، آنچه طی بررسی سه نسل زنان، روند کاهشی داشته است، ارزش اقتصادی فرزندآوری است؛ از همین رو این بررسی نشان می‌دهد بیشتر خانواده‌ها در شرایط فعلی تمایل به داشتن دو فرزند و نه بیشتر دارند.

دکتر حجیه بی‌بی رازقی نصرآباد، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه در طرح پژوهشی با عنوان «بررسی رفتارهای ازدواج و باروری با تاکید بر استان سمنان» که در پاییز سال 1391 با حمایت مالی موسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا اقیانوسیه انجام شده و بخشی از نتایج آن در هفتمین همایش ملی انجمن جمعیت‌شناسی ایران در روز‌های 31 اردیبهشت و اول خرداد 93 در دانشگاه تهران ارائه شد به تاثیر شرایط متفاوت زندگی نسل‌های مختلف زنان روی نگرش به فرزندآوری پرداخته است.

داده‌های این بررسی که حاصل یک مطالعه پیمایشی- مقطعی است و با استفاده از پرسشنامه روی 405 زن ازدواج کرده ساکن استان سمنان گردآوری شده، نشان می‌دهد اگرچه چیزی حدود 24درصد زنان نسل جوان فرزندان را باعث فشار مالی و بیش از 53 درصد باعث فشار روانی بر خانواده می‌دانند اما در مقابل 56 درصد همین نسل جوان فرزندان را باعث پیوستگی و تداوم خانواده و تقویت پیوند زن و شوهر می‌دانند. با این وجود 9/89 درصد از نسل جوان در این نمونه معتقد بودند فرزندان والدین را از انجام کارهایی که دوست دارند من‌جمله شغل و تحصیل و سایر علایق بازمی‌دارند.   

در این تحقیق، تغییر ارزش‌ها و تمایلات باروری در پرتو تغییرات جامعه ایران در چند دهه اخیر در بین زنان نسل‌های متفاوت بررسی شده است. زنان زیر 30 سال به عنوان نسل جوان، زنان 40-30 سال به عنوان میانسال جوان و زنان 50-40 سال به عنوان میانسال ارشد در نظر گرفته شد. نویسنده در این تحقیق معتقد است مطالعه تغییر ارزش‌ها، نگرش‌های مربوط به فرزندآوری، از آن رو مهم است که روند تغییرات باروری بستگی به چگونگی و نوع تغییر این فرآیند دارد. بر اساس یافته‌های این تحقیق، علاوه بر تفاوت‌های نسلی در مشخصه‌هایی نظیر سطح تحصیلات و وضعیت شغلی در رفتارها و تمایلات باروری سه نسل نیز تفاوت وجود دارد. درصد بالای ازدواج خویشاوندی، ارزش بالای فرزندآوری به جهت منافع اقتصادی و حمایتی از ویژگی‌های نسل میانسال ارشد است. در مقابل تاخیر در ازدواج، کاهش ازدواج خویشاوندی، تاخیر در تولد اول و نگرش منفی به ارزش اقتصادی فرزندان از ویژگی‌های نسل جوان است.

دو فرزندی بعد ایده‌آل خانواده‌ها

براساس نتایج این تحقیق در کنار تفاوت‌های بین نسلی وجوه اشتراکی نیز در زمینه تعداد ایده‌آل فرزندان وجود دارد. در هر سه نسل دو فرزندی به عنوان بعد ایده‌آل مطرح شد و یک همگرایی در جهت کاهش بعد مطلوب فرزندآوری به دو فرزند وجود دارد. همچنین ارزش رتبه‌های بالا (فرزند سوم و به ویژه فرزند چهارم) در هر سه نسل، کاهش شدیدی یافته است.

در این تحقیق بررسی متغیر ارزش فرزند در قالب 10 گویه که به پاسخگویان ارائه شده، مورد سنجش قرار گرفته است. این گویه‌ها درون پنج مقوله قرار گرفته است. مقوله منافع اقتصادی، پیوستگی و تداوم خانواده و تقویت روابط بین فرزندان به ارزش‌های مثبت فرزندآوری و مقوله هزینه اقتصادی، هزینه عاطفی و هزینه فرصت از دست رفته، بیشتر به هزینه‌های فرزندان توجه دارند.

نسل جوان که متولدین سال‌های 1360 به بعد هستند تحصیلات دانشگاهی دارند، در بازار کار حضور دارند، به شبکه‌های اطلاعاتی متنوعی دسترسی دارند و در معرض ایده‌ها و اشکال جدید خانواده قرار دارند، کمتر به ارزش اقتصادی، حمایتی، پیوستگی و تداوم خانواده می‌اندیشند، برعکس توجه زیادی به هزینه‌های فرزندان دارند. همچنین فرزند زیاد را مانع دستیابی زنان به فرصت‌های اجتماعی بیشتر تلقی می‌کنند. در مقابل به ارزش عاطفی و فواید روانی فرزندان توجه دارند و فرزندان را منشا عشق و محبت و سرور درون زندگی می‌دانند.

نسل میانسال ارشد متولدین دهه 40 هستند. این افراد در شرایطی فرآیند اجتماعی شدن خود را طی کرده‌اند که تحت تاثیر برنامه اصلاحات ارضی، فرزندان به مثابه کالای تولیدی و اقتصادی اهمیت داشت. نسل میانسال ارشد زمانی که به مرحله فرزندآوری و ازدواج رسیدند، تاکید زیادی بر ارزش‌های خانوادگی و فرزندآوری با تکیه بر باورهای دینی و مذهبی می‌شد. فرزندآوری برای این نسل به دلیل ارزش اقتصادی، حمایتی و پیوستگی خانواده اهمیت دارد. این نسل باروری بالاتری نسبت به نسل‌های بعدی دارد و در فاصله زمانی کمتری فرزندآوری خود را آغاز می‌کند.

هر سه نسل به هزینه‌های مالی که فرزندان برای خانواده به وجود می‌آورند اذعان داشتند. به نظر می‌رسد، هر سه نسل درک نسبتا یکسانی از هزینه‌های فرزندان داشتند. به باور نویسندگان مقاله عنصر تجربه زندگی در این زمینه اهمیت دارد. تجربه، به نسل جوان و نسل‌های قدیمی‌تر نشان داده تربیت فرزندان نیاز به صرف هزینه‌های مادی فراوان دارد.

ارزش اقتصادی فرزندآوری رو به کاهش است

در این تحقیق میانگین شاخص ارزش فرزند برای هر نسل برآورد شده است. این شاخص در دامنه 10 تا 40 نوسان دارد. نمرات 19-10 به عنوان ارزش کم، 29-20 به عنوان ارزش متوسط و 40-30 در حد قوی در نظر گرفته شده است. بررسی تغییرات ارزش فرزند طی سه نسل زنان در استان سمنان نشان می‌دهد که میانگین شاخص نسل میانسال ارشد 48/30 است و ارزش زیاد به فرزندان می‌دهند و داشتن فرزند را به جهت حمایت در سنین پیری، تداوم خانواده و پایداری ازدواج ترجیح می‌دهند. در میان نسل میانسال جوان میانگین شاخص 49/25 است و به عبارتی می‌توان گفت در این نسل، ارزش فرزندان در حد متوسط است. نمره شاخص نسل جوان 44/20 است که بیانگر این است که فرزندان برای این نسل نیز ارزش متوسطی دارند. این موضوع نکته مهمی است چرا که اگر چه ارزش فرزند در بین نسل‌ها روند کاهشی را نشان می‌دهد، با این حال فرزندان در هر سه نسل دارای ارزش هستند و اهمیت زیادی دارند. هیچ کدام از نسل‌ها ارزش کم به فرزندآوری نداده و این یافته حاکی از این است که خانواده و فرزندآوری همچنان در بین پاسخگویان ارزشمند است.

رازقی نصرآباد محقق این پیمایش در مورد نتایج این تحقیق به «اعتماد» می‌گوید: در مجموع نتایج مطالعه گویای این است که ملازم با تغییرات اجتماعی، تغییرات محسوسی در زمینه تمایلات فرزندآوری در سه نسل پدید آمده است. با این حال باید توجه داشت که نسل جوان نیز که بیش از هر نسل دیگر ارزش‌ها و رفتارهای مدرن فرزندآوری را تولید می‌کند، اهمیت زیادی به فرزندآوری و تشکیل خانواده می‌دهد و چون به ارزش عاطفی فرزندان اهمیت می‌دهد بنابراین فرزندآوری یکی از اهداف نسل جوان است.