یلدا در میان اقوام ایرانی

جام جم آنلاین: یلدا جشنی است با قدمت 7000 ساله که در میان ایرانیان با فرهنگ اقوام مختلف این سرزمین گره خورده است. در این شب همه افراد خانواده از پیرترین تا جوان ترین دور هم جمع می‌شوند و تا سپیده دم برای گرامیداشت طولانی‌ترین شب سال مانند پسته‌های خندان سفره‌های یلدا با هم شادمانی می‌کنند. تقریبا به اندازه تمام شهرهای کشور تنوع در آداب و رسوم برگزاری مراسم شب یلدا وجود دارد؛ در این گزارش تلاش کردیم گوشه‌ای از آیین‌های زیبا و منحصر به فرد شب یلدا در میان اقوام مختلف ایرانی را به تصویر بکشیم.

همه ایرانی‌ها سی‌امین شب آذر هر سال را با نام شب یلدا (تولد خورشید) جشن می‌گیرند؛ جشنی ملی که برای همه در یک روز برگزار می‌شود اما در هر گوشه‌ای از کشور و در هر شهری با آداب و رسومی ویژه که جشن آنها را از دیگران متمایز می‌کند.

تقریبا به اندازه تمام شهرهای کشور تنوع در آداب و رسوم برگزاری مراسم شب یلدا وجود دارد؛ در این گزارش تلاش کردیم گوشه‌ای از آیین‌های زیبا و منحصر به فرد شب یلدا در میان اقوام مختلف ایرانی را به تصویر بکشیم.

سفره رنگین و فال حافظ شیرازی‌ها

شاید اهالی هیچ شهری به اندازه شیرازی‌ها ادعای حافظ خوانی و گرفتن فال حافظ را در شب یلدا نداشته باشند. شیرازی‌ها هم مانند دیگر خانواده‌های ایرانی شب یلدا را با حضور در منزل بزرگان فامیل و در جمع اقوام و آشنایان تا اوایل صبح بیدار می‌مانند.

در سفره شب یلدای شیرازی‌ها که بی‌شباهت به سفره هفت سین نوروز نیست، آینه، چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، کشمش، حلوای ارده و آجیل مشکل گشا، رنگینک، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار می‌گیرد.

در کنار سفره شب یلدا در ظرفی زیبا مقداری اسپند می​سوزانند تا عطر آن در فضای اتاق بپیچد، از میوه‌ها هم انار و مرکبات و بویژه هندوانه باید در سفره باشد.

شیرازی‌ها به این موضوع معتقدند در شب یلدا آنها که گرم مزاجند باید حتماً انواع خنکی‌ها مانند هندوانه بخورند تا طبعشان برگردد و سرد مزاج شوند و آنها که سرد مزاجند، باید در این شب انواع خوراکی‌های گرم مانند خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره بخورند تا مزاج آنها نیز به سمت گرم شدن برود.

بختیاری‌ها و شاهنامه‌خوانی

اگر شب یلدا را مهمان جمع گرم یک خانواده بختیاری باشید، می‌بینید که در این شب به جای فال حافظ بساط شاهنامه‌خوانی برپاست.

یکی از رسوم جالب بختیاری‌ها در شب یلدا این است که آنها نان‌های محلی به نام گرده را با قطر زیاد می‌پزند و در میان این نان‌ها مهره آبی رنگی به نام لپک قرار می‌دهند، وقتی در شب یلدا نان‌ها تقسیم شد هرکس که در قطعه نان او لپک پیدا شود در اصطلاح خوش شانسی می‌آورد و تا سال آینده بخت و اقبال با او یار خواهد بود.

بختیاری‌ها در این شب کدو تنبل‌های بزرگی که نماد خورشید بر آن‌ها حک شده را آب‌پز می‌کنند و آن ‌را ریز ریز خرد می‌کنند و با آش کشک می‌خورند.

کرمانی‌ها و کوله​ای پر از هدیه هیزم شکن

حکایت شب یلدا در میان کرمانی‌ها با آن داستان قدیمی معروفش شنیدنی است ؛ کرمانی‌ها شب یلدا را تا صبح بیدار می‌مانند و این شب زنده‌داری هم برای خودش حکایت جالبی دارد. کرمانی‌ها می‌گویند در این شب قارون به شکل هیزم شکنى که پشته‌اى هیزم برپشت دارد به خانه‌ها سرکشی می‌کند و به آنها هیزم مى دهد و این هیزم‌ها تبدیل به شمش هاى طلا مى‌شود.

قدیم‌تر‌ها بسیاری از خانواده‌های کرمانی شب یلدا را تا 40 روز چله نشینی می‌کردند به این امید که در یکی از این شب‌ها قارون به خانه آنها هم سری بزند و به آنها شمش طلا بدهد. خانواده‌های کرمانی شب یلدا را با جمع شدن دور کرسی و قصه‌گویی، گرفتن فال حافظ، دورهم‌نشینی و خوردن «شب‌چَره» یا خوراکی‌های یلدا و خنده و شادمانی سپری می‌کنند.

یلدای قزوینی‌ها و حکایت ننه سرما

مادر بزرگ‌های قزوینی می‌گویند اگر در شب یلدا، ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می‌آید.

قزوینی‌ها آوردن میوه‌های خشک و تر و میوه‌هایی که رنگ سرخ دارند مانند هندوانه و انار را همراه با خوراکی‌های دیگر خوش یمن می‌دانند و معتقدند این خوراکی‌ها به روزی‌شان در زمستان برکت می‌دهد.

وقتی مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات کمی دیر می‌کنند کوچکترها شعر هر که نیارد شب چره / انبارش موش بچره را بلند بلند می‌خوانند که این شعر باعث می‌شود مادربزرگ در آوردن شب چره عجله کند. خانواده‌های قزوینی شب یلدا سبزی پلو با ماهی‌دودی می‌خورند و پس از آن با هندوانه، انار، انواع تنقلات مانند کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل‌کشا و انجیر خشک، شب‌نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند.

ایلامی‌ها و رسم شلی ملی

یکی از مراسم‌ ویژه ایلامی‌ها در شب یلدا که از قدیم بین اهالی رایج بوده، رسم شلی ملی است.

در این شب کودکان به بالای پشت‌بام‌ خانه‌ همسایه​ها می‌روند و سبدی را که به طنابی وصل است به داخل خانه همسایه آویزان می‌کنند و با خواندن اشعاری از صاحبخانه می‌خواهند کمی از تنقلات شب یلدا را برایشان داخل ظرف بریزد، هر خانواده هم بسته به وسع خود این کار را انجام می‌دهد.

خانواده‌های ایلامی شب یلدا را در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع می‌شوند و این شب‌نشینی با نقل حکایات و داستان‌های قدیمی گاه تا سپیده دم ادامه دارد. هندوانه را هم نمی‌توان از سفره شب یلدای ایلامی‌ها حذف کرد، همان هندوانه‌هایی که خانواده‌ها از یک ماه پیش آن را خریداری کرده‌اند تا در شب یلدا از مهمانان‌شان پذیرایی کنند.

خوش آمدگویی به عمو چله و چله زری

اصفهانی‌ها از قدیم‌ مراسم مفصلی برای شب یلدا داشتند که هنوز کم و بیش ادامه دارد.

اصفهانی‌ها می‌گویند زمستان به دو بخش چله و چله‌کوچیکه تقسیم می‌شود که وقت چله از اول دی تا دهم بهمن است اما چله کوچیکه از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه دارد.

اصفهانی‌ها چله و چله کوچیکه را به دو نام چله زری و عمو چله صدا می‌کنند.از همان قدیم‌ها شب چله در اصفهان خانوادگی برگزار می‌شود و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌ای با عنوان سفره شب چله، این شب را گرامی می‌دارند.

آذری‌ها و خوانچه هدیه نامزدی

آذری‌ها رسم زیبایی در شب یلدا دارند، در این شب کسانی که نامزد هستند برای نامزدهای خود طبق‌هایی بنام خوانچه می‌فرستند که معمولا این کار از طرف خانواده داماد انجام می‌شود.

درون خوانچه‌ها شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آینه و پارچه قرار داده شده که با پولک و تور تزیین می‌شود، هنگام غروب، زنان فامیل برای کمک به منزل داماد می‌روند و در این مراسم شادی و پایکوبی هم می‌کنند.

پس از آن طبق‌های آماده بر سر افرادی گذاشته می‌شود تا روانه خانه عروس شوند و مادر عروس پس از تحویل گرفتن طبق‌ها، هدایایی مانند پول یا شیرینی به کسانی که طبق​ها را حمل کرده​اند می‌دهد.

فردای این شب مادر دختر تمام طبق‌ها را در اتاق مهمان می‌چیند و از زنان فامیل دعوت می‌کند تا برای صرف شیرینی و میوه به منزل‌شان بیایند.

تبریزی‌ها در اولین سال ازدواج یک رسم زیبا هم دارند، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری است را کنار گذاشته و روانه منزل آنها می‌کند.

نکته جالب این‌که زنان آذری معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی‌کنند و اعتقاد دارند اگردر طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند و کسی هم که چله نفرینش کند قطعا به نکبت و بدبختی گرفتار می‌شود.

فال سوزن همدانی‌ها

همدانی‌ها در شب یلدا مراسم ویژه‌ای دارند، آنها هم مانند بسیاری از اهالی دیگر شهرهای کشورمان فال می‌گیرند؛ اما فال سوزن!

همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و یکی از پیرزن‌های فامیل اشعاری را می‌خواند، دختر بچه‌ای هم پس از اتمام هر شعر، روی یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را برمی‌دارند و آن را فال خودشان می‌دانند.

خوراکی‌هایی که در شب یلدا خانواده‌های همدانی می‌خورند در هر منطقه بر اساس شرایط آب و هوایی آن متفاوت است به‌طور مثال در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش هم در کنار سایر تنقلات شب یلدا میل می‌شود.