هوای نفس‌هایت را داشته باش

دنیایی که در آن به سر می‌بریم دنیای استانداردهای کیفی است: برای هر ماده‌ای که مستقیم یا غیرمستقیم به مصرف انسان می‌رسد کیفیتی در نظر گرفته‌اند و آن را به قالب معیار و محاسبه و سنجش در آورده‌اند.

هوایی که تنفس می‌کنیم نیز از این قاعده مستثنا نمانده و برای دانستن چند و چون وضع سلامت یا آلودگی‌اش شاخص‌های گوناگونی را تعریف کرده‌اند تا از این طریق بتوان زبان مشترک ساده و همه فهمی فراهم کرد تا به‌سادگی پیش‌بینی وضع آب و هوا بتوان درباره میزان آلودگی هوا نیز سخن گفت.

یکی از ابزارهای کلیدی در این راه یا دقیق‌تر یکی از شاخص‌های کلیدی کیفیت هوا که مورد استناد سازمان کنترل کیفیت هوای ایران (air.tehran.ir) نیز قرار گرفته است «شاخص کیفیت هوا» یا به طور خلاصه AQI است.

از طریق این شاخص، با توجه به توضیحاتی که پس از این خواهد آمد و نیز با مراجعه به وب‌سایت یاد شده از این پس به راحتی خواهید توانست وضع آلودگی هوا را به صورت روزانه مورد بررسی قرار دهید و تا حد ممکن از سلامت خود مراقبت نمایید، حتی اگر آلودگی هوا در شرایط هشدار یا اضطرار باشد.

شاخص کیفیت هوا (AQI) چیست؟

این شاخص در واقع به شما می‌گوید هوای منطقه زندگی‌تان چقدر پاک یا به چه میزان آلوده است و شما در چنین شرایطی باید مراقب کدام تاثیرات نامطلوب آلودگی هوا باشید.

در واقع AQI تاثیراتی را به کانون توجه می‌آورد که ممکن است ظرف چند ساعت یا چند روز پس از استنشاق هوای آلوده سلامت شما را تحت‌الشعاع قرار دهد.

این شاخص برای پنج آلاینده اصلی هوا محاسبه می‌شود: ازُن در سطح زمین، ذرات آلاینده، منواکسیدکربن، دی‌اکسیدگوگرد و دی‌اکسید نیتروژن.

AQI در حکم متری است که اعداد صفر تا 500 را نشان می‌دهد. هر چه مقدار AQI بیشتر باشد، میزان آلودگی هوا بیشتر است و طبیعتا نگرانی‌های بیشتری را برای سلامتی در پی خواهد داشت.

مقصود از AQI

مقصود اصلی از ارائه شاخص کیفیت هوا راهنمایی شهروندان برای درک شرایط کیفیت هوا در قبال سلامتی‌شان است. برای درک ساده‌تر این شاخص، شش مقوله یا طبقه را برای آن به طور مجزا تعریف کرده‌اند که عبارتند از:

هریک از این مقولات متناظر با سطح متفاوتی از سلامت است. معنای هر یک از این سطوح ششگانه عبارتند از:

ـ پاک (سبز):

ـ سالم (زرد):

ـ ناسالم برای افراد حساس (نارنجی):

برای مثال، افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی در معرض ازن از احتمال بیشتری برای مواجهه با خطر برخوردارند، در حالی که افرادی که بیماری ریوی دارند یا مبتلا به بیماری‌های قلبی هستند اگر در معرض ذرات آلاینده قرار گیرند، خطر بیشتری آنها را تهدید خواهد کرد.

با این همه، این میزان از آلودگی هوا خطر چندانی برای عموم مردم در پی نخواهد داشت.

ـ ناسالم (قرمز):

ـ بسیار ناسالم (بنفش):

ـ خطرناک (خرمایی):

راه‌های دوری از قرارگیری در معرض آلاینده‌های هوا

جداول اشاره شده به شما خواهد گفت چگونه بر اساس شاخص کیفیت هوا در برابر هوای آلوده از خود مراقبت کنید.

هر جدول هشدارهایی را برای محدوده‌های ناسالم وضع هوا در بردارد. به طور کلی، شما می‌توانید خطر هوای آلوده را از طریق «کاهش فعالیت‌های سنگین یا طولانی» کاهش دهید.

فعالیت طولانی به فعالیتی گفته می‌شود که چند ساعت طول می‌کشد و موجب می‌شود در این مدت کمی شدیدتر از حالت معمول نفس بکشید.

کاهش فعالیت طولانی به معنای کاهش زمانی است که شما به چنین فعالیتی اختصاص می‌دهید. به‌علاوه شما می‌توانید خطر هوای آلوده را با تعطیل‌کردن فعالیت‌های سنگین کاهش دهید.

فعالیت سنگین به آن نوع فعالیتی گفته می‌شود که سبب می‌شود در طول انجام آن به سختی نفس بکشید. آهنگ تنفس شما یا به عبارت دیگر تعداد دفعات تنفس در واحد زمان، به خوبی به شما خواهد گفت فعالیتی که به آن مشغولید تا چه اندازه سنگین است.

هرگاه فعالیتی که به آن مشغولید سبب سرفه‌های نامعمول، احساس ناراحتی در قفسه سینه، صدای خس‌خس به هنگام تنفس یا مشکل در نفس کشیدن شدید، باید از شدت فعالیت بکاهید. جدول‌هایی برای چهار دسته از آلاینده‌های هوا تهیه شده‌اند: ازن، ذرات آلاینده، منواکسیدکربن و دی‌اکسیدگوگرد.

آلاینده مهم دیگر یعنی همان دی‌اکسید نیتروژن، می‌تواند سبب عوارض تنفسی نظیر سرفه، خس‌خس و نفس‌نفس‌زدن در کودکان یا بزرگسالان مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم شود.

نوشته حاضر شامل جدول مربوط به دی اکسید نیتروژن نمی‌شود زیرا هرچند این آلاینده نقش مهمی در تشکیل ازن، ذرات آلاینده و باران‌های اسیدی ایفا می‌کند، اما عموما مقادیر آن در هوا کمتر از آن است که آلودگی‌های قابل توجهی را به بار آورد؛ از منظر شاخص کیفیت هوا (AQI)، میزان دی‌اکسید نیتروژن باید بالاتر از 200 باشد تا بتوان آن را در محاسبات وارد کرد.

منواکسید کربن چیست؟

منواکسید کربن (CO) گازی بی‌بو و بی‌رنگ است. این گاز هنگامی تشکیل می‌شود که کربن موجود در سوخت‌های فسیلی به‌طور کامل نمی‌سوزد. بیشترین سهم از تولید این گاز متعلق به خودرو‌هاست.

علاوه بر خودروها، انواع احتراق در صنایع و آتش‌سوزی‌های طبیعی نیز از منابع تولید این گاز به شمار می‌روند.

منواکسید کربن در هوای سرد به بیشترین مقدار خود می‌رسد، زیرا سرما هم نقصان احتراق سوخت را تشدید می‌کند و هم سبب پدیده وارونگی (inversion) می‌شود که خود این پدیده آلاینده‌ها را نزدیک به سطح زمین به دام می‌اندازد و در همان جا نگاه می‌دارد.

تاثیرات نامطلوب منواکسید کربن:

- افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی مانند آنژین در معرض بیشترین خطر قرار دارند. این افراد اگر در معرض منواکسید کربن قرار گیرند، بخصوص هنگام ورزش ممکن است گرفتار درد در قفسه سینه و عوارض دیگر قلبی ـ عروقی شوند.

- افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی و دستگاه تنفسی، نوزادان و حتی جنین‌ها نیز در معرض منواکسید کربن ممکن است در خطر بالاتری نسبت به سایر افراد قرار داشته باشند.

- افراد سالمی که در معرض میزان بالای منواکسید کربن قرار دارند، ممکن است گرفتار اختلالاتی در هوشیاری ذهنی شوند.

ازن چیست؟

ازن گازی است مرکب از سه اتم اکسیژن. این گاز، هم در لایه بالای جو و هم در لایه سطح زمین مشاهده می‌شود. این گاز هم می‌تواند گازی مفید و هم مضر باشد؛ فایده یا ضرر گاز ازن بسته به جایی است که این گاز در آن یافت می‌شود.

ازن مفید:

نواحی بالای قطب‌های شمال و جنوب، از جمله ناحیه‌هایی به شمار می‌روند که «لایه محافظ ازن» در آنها بسیار رقیق‌شده و اصطلاحا «سوراخ» شده است.

ازن مضر:

تاثیرات نامطلوب ازن بر سلامت چیست و چه افرادی در معرض بیشترین خطر قرار دارند؟

ـ کودکان فعال یکی از گروه‌های در معرض خطر بالا هستند زیرا آنها اغلب زمان زیادی را در تابستان به بازی در خارج از منزل می‌گذرانند.

ـ افرادی از همه گروه‌های سنی که در فضای خارج از منزل کار می‌کنند در معرض خطر فزاینده قرار دارند زیرا طی انجام فعالیت‌های فیزیکی، ازن به میزان بیشتری به بخش‌های ریه نفوذ می‌کند که همین امر احتمال آسیب را افزایش خواهد داد.

ـ افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی، نظیر آسم دارای ریه‌های آسیب‌پذیرتری هستند. به همین دلیل ازن می‌تواند زودتر از سایر افراد بر سلامت این افراد تاثیرات نامطلوبی بگذارد. همچنین میزان کمتری از ازن سطح زمین نیز می‌تواند این افراد را گرفتار سازد.

ذرات آلاینده چیست؟

ذرات آلاینده مخلوطی از ذرات جامد و قطرات مایع معلق در هواست. برخی از این ذرات مستقیما در هوا منتشر می‌شوند و برخی دیگر از طریق واکنش سایر آلاینده‌ها در هوا تشکیل می‌شوند.

این ذرات تنوع ابعادی بسیاری دارند. از این میان ذراتی که قطر کمتر از 10 میکرومتر (یک صدم میلی‌متر) دارند می‌توانند در ریه‌ها فرو روند و سبب معضلات بسیاری شوند. جالب است که بدانید 10 میکرومتر کمتر از قطر یک تار موی انسان است.

ذرات ریز:

ذرات درشت:

تاثیرات نامطلوب ذرات آلاینده:

- گروه‌های حساس به ذرات آلاینده شامل افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی، سالمندان (که ممکن است مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی باشند، اما از بیماری خود مطلع نباشند) و کودکان است.

- افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی، مانند سکته قلبی، انسداد شرایین و آسم، و سالمندان با احتمال بیشتری برای مراجعه به اورژانس، بستری شدن در بیمارستان یا در برخی موارد حتی رویارویی با مرگ مواجه هستند. هنگام قرار گرفتن در معرض ذرات آلاینده، افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی ممکن است احساس درد در قفسه سینه، تپش قلب، به نفس‌نفس افتادن و خستگی را تجربه کنند. ذرات آلاینده همچنین می‌توانند سبب ضربان نامنظم قلب و حمله قلبی شوند.

- در معرض ذرات آلاینده، افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی نمی‌توانند نفس‌های عمیق و منظم بکشند. این افراد ممکن است در چنین حالتی به سرفه یا نفس نفس بیفتند. افراد سالم نیز ممکن است این تاثیرات نامطلوب را تجربه کنند، هرچند آنها کمتر در معرض تاثیرات خطرناک‌تری قرار خواهند داشت.

- ذرات آلاینده همچنین می‌توانند خطر ابتلا به بیماری‌های تنفسی نظیر آسم و برونشیت مزمن را افزایش دهند و نیاز به مراقبت‌های پزشکی و بیمارستانی بیشتری داشته باشند.

دی‌اکسید گوگرد چیست؟

دی‌اکسید گوگرد(SO2) گازی بی‌رنگ است که به هنگام احتراق سوخت‌های حاوی گوگرد مانند زغال‌سنگ و نفت تولید می‌شود.

منابع اصلی این گاز عبارتند از: نیروگاه‌ها و دیگ‌های بخار صنعتی. عموما بیشترین مقادیر دی‌اکسید گوگرد در نواحی نزدیک به مجتمع‌های صنعتی بزرگ دیده می‌شود.

تاثیرات نامطلوب دی‌اکسید گوگرد:

افراد مبتلا به آسم که به فعالیت‌های فیزیکی خارج از منزل مشغولند، در معرض بیشترین خطر ناشی از دی‌اکسید گوگرد قرار دارند.

مهم‌ترین تاثیر نامطلوب این گاز، حتی مقدار کمی از آن سبب باریک شدن مسیر هواست. این مشکل می‌تواند سبب تنگی نفس، نفس‌نفس زدن و خس‌خس سینه شود.

با افزایش میزان دی‌اکسید گوگرد یا افزایش آهنگ تنفس، این علائم نیز افزایش می‌یابند. فاصله گرفتن از گاز دی‌اکسید گوگرد به مدت یک ساعت سبب می‌شود عملکرد ریه به حالت عادی بازگردد.

مقادیر بسیار بالای دی‌اکسید گوگرد حتی در افراد سالم فاقد آسم می‌تواند سبب خس‌خس سینه، تنگی نفس و نفس نفس زدن شود.

قرار گرفتن طولانی در معرض دی‌اکسید گوگرد می‌تواند سبب بیماری‌های تنفسی، تضعیف سازوکار‌های دفاعی ریه و تشدید بیماری‌های قلبی ـ عروقی شود.

افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی یا بیماری‌های مزمن ریوی، درست مانند کودکان و سالمندان، ممکن است در خطر بیشترین تاثیرات نامطلوب این گاز قرار گیرند.

دی‌اکسید گوگرد یک گاز محرک است که از طریق بینی دفع می‌شود. فعالیت‌های متوسطی که با تنفس دهانی همراه باشند، مانند قدم زدن سریع، لازم است تا دی‌اکسید گوگرد سبب تاثیرات نامطلوبی بر سلامتی گردد.ذرات با قطر کمتر از 10 میکرومتر می‌توانند سبب تشدید برخی بیماری‌ها و موجب بیماری‌های قلبی و ریوی شده یا مرگ ناشی از این بیماری‌ها را به همراه داشته باشند.ذرات دارای قطر بین 2.5ذراتی با قطر کمتر از 2.5 میکرومتر ذرات ریز نامیده می‌شوند. این ذرات به قدری کوچک هستند که تنها با میکروسکوپ‌های الکترونی قابل رویت‌اند. منابع اصلی این ذرات عبارتند از: همه انواع احتراق، شامل خودروهای موتوری، نیروگاه‌ها، سوزاندن چوب برای مصارف خانگی، جنگل‌سوزی‌ها، آتش‌سوزی‌های کشاورزی و برخی فرآیند‌های صنعتی. و 10 میکرومتر ذرات درشت نامیده می‌شوند. منابع این ذرات عبارتند از: عملیات خرد کردن و آسیاب کردن مواد گوناگون و برخاستن گرد و غبار ناشی از حرکت خودرو‌ها در جاده‌ها. ازن علاوه بر سطوح فوقانی جو در سطح پایینی جو زمین، نزدیک سطح زمین نیز شکل می‌گیرد. این ازن هنگامی تشکیل می‌شود که آلاینده‌های منتشره از خودروها، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، کارخانه‌های شیمیایی و سایر منابع در حضور نور خورشید واکنش شیمیایی انجام می‌دهند. ازن موجود در سطح زمین یکی از آلاینده‌های اصلی هوا به شمار می‌رود. خطر قرار گرفتن در معرض میزان ناسالم ازن در سطح زمین طی ماه‌های تابستان به بالاترین حد خود می‌رسد. ازن طبیعتا در لایه بالای جو زمین وجود دارد. این لایه چیزی حدود 10 تا 48 کیلومتر بالاتر از سطح زمین قرار دارد که در آن لایه معروف ازن شکل می‌گیرد. لایه ازن در واقع لایه‌ای محافظ است که ما را در برابر پرتو فرابنفش محافظت می‌کند. این ازن مفید بتدریج و از طریق مواد شیمیایی ساخته انسان‌ها در حال تخریب و نابودی است.منواکسید کربن از طریق ریه‌ها وارد جریان خون شده و بر هموگلوبین‌ها (یا همان انتقال‌دهنده‌های اکسیژن به سلول‌ها) سوار می‌شود. این امر در واقع میزان اکسیژنی را که به بافت‌ها و اعضای بدن می‌رسد، کاهش می‌دهد.این وضع به شرایط اضطرار معروف است. احتمال خطر برای تمام افرادی که در معرض هوایی با این درجه آلودگی قرار داشته باشند، بسیار بالاست. شرایط آلودگی هوا در این محدوده وضع هشدار است، به این معنا که هر فردی ممکن است تاثیرات بسیار نامطلوبی را بر سلامت خود تجربه کند. در این سطح هر فردی ممکن است تحت تاثیرات نامطلوب وضع هوا قرار گیرد. بالطبع در این محدوده، افراد متعلق به گروه‌های حساس در معرض خطرات جدی‌تری قرار خواهند داشت. این سطح ممکن است دردسرهایی را برای افراد حساس به بار آورد. البته تاثیرات آلودگی در این شرایط بر افراد گوناگون متفاوت است. در این سطح، کیفیت هوا قابل قبول است، اما به هر حال برخی آلاینده‌ها در این وضع ممکن است برای برخی افراد - البته تعداد بسیار محدودی از افراد - مشکلاتی به بار آورند. برای مثال افراد حساس به ازن ممکن است در این وضع علائمی از مشکلات تنفسی بروز دهند.در این سطح، کیفیت هوا رضایت‌بخش است و میزان آلودگی هوا هیچ خطری ندارد یا خطرات بسیار ناچیزی در پی خواهد داشت.