دوازده نوع مختلف خندیدن در سالن سینما

دکتر یولیان هانیش آلمانی که به لحاظ آکادمیک هم در رشته‌ای موسوم به «زبان عواطف» تخصص دارد و هم منتقد فیلم است، در نوشتة جالبی دوازده نوع مختلف خنده را که ممکن است از تماشاگران حاضر در سالن سینما سر بزند، همراه با منبع و ویژگی‌های خاص هر یک، طبقه‌بندی کرده که بسیار جالب است. او اشاره کرده که در هیچ مکان دیگری به اندازة سالن سینما مردم این‌قدر زیاد با هم و به دلایل متنوع نمی‌خندند. منشأ این خنده هم همیشه چیز مضحک و خنده‌دار و بامزه‌ای نیست. این حقیقت، گواه دیگری است بر آن که فیلم دیدن باید بیش از هر چیز در قالب تجربه‌ای جمعی در سالن سینما انجام شود. به هر حال تقسیم‌بندی او از این قرار است:

- خندة ناگهانی یا انفجاری یا همان به اصطلاح پقی زیر خنده زدن که معمول‌ترین و متعارف‌ترین شکل خندیدن در سالن سینماست. واکنشی بی‌اختیار و تقریباً غیرارادی در برابر چیزی مضحک و خنده‌دار که قرار هم بوده خندة تماشاگر را دربیاورد و در واقع نوعی واکنش مثبت و تأییدآمیز حاکی از بامزه بودن آن‌چه روی پرده می‌گذرد.

- خندة رهایی‌بخش و فاصله‌گیرانه که این یکی هم بی‌اختیار است ولی برخلاف خندة انفجاری تأییدآمیز، این خنده واکنشی است که مثلاً پس از وقوع خشونتی ناگهانی و بی‌پرده یا اتفاقی هولناک و بی‌مقدمه یا نمایش به طرز غافل‌گیرکننده‌ای صریح و واقع‌گرایانة چیزی مشمئزکننده که نمی‌توانیم با آن کنار بیاییم رخ می‌دهد. خندیدن در این‌جا نقشی تسکین‌دهنده و رهایی‌بخش دارد.

- خندة عصبی، واکنشی تعجب‌‌آمیز در برابر چیزی در فیلم که گیج‌کننده و توضیح دادنش دشوار است؛ چیزی که برخلاف مورد دوم تهدیدآمیز یا آزاردهنده نیست ولی نامتعارف و غریب است. خنده‌ای که برخلاف دو مورد قبلی نه در سطحی جسمانی بلکه در سطحی فکری تجربه می‌شود.

- خندة طعنه‌آمیز به چیزی که در اصل قرار نبوده مضحک باشد ولی در تعبیر تماشاگر به دلایلی مضحک یا پوچ جلوه می‌کند. می‌توان آن را خندة تمسخرآمیز هم تلقی کرد و آن نوع خنده‌ای است که در برابر مثلاً فیلم‌های کالت اد وود یا فیلم‌های ترسناک کهنه‌شده‌ای که حالا به جای ترسناک بودن مضحک می‌نمایند ایجاد می‌شود.

- خندة رضایت‌آمیز ناشی از تشخیص دادن چیزی. موقع تماشای فیلمی ممکن است مکان‌ها، اشیا، آدم‌ها یا اعمال یا حتی موسیقی و ترانه‌ای را به جا بیاوریم که برای‌مان آشنا هستند. این باعث ذوق‌زدگی ما می‌شود و خندة تأییدآمیزمان را برمی‌انگیزد. در مواردی این خنده می‌تواند حتی آمیخته با حسی نوستالژیک یا به طرز عجیبی تلفیقی از شادی و اندوه توأمان هم باشد؛ مثلاً موقع تماشای مکانی محبوب و ازدست رفته در فیلمی قدیمی یا شنیدن ترانه‌ای ‌که خیلی وقت پیش دوستش داشته‌ایم.

- خندة نارسیسیستیک ناشی از درک چیزی که برای همه، قابل‌فهم نیست. مثلاً در مواجهه با شوخی‌ای که خیلی پیچیده است یا درک دقیق و درستش نیازمند پیش‌زمینة خاص یا دانش قبلی است که همه ندارند. این خنده همراه با نوعی حس تأییدآمیز است که البته در این‌جا متوجه خود فرد می‌شود: «آه که چه‌قدر من فهمیده/ باهوش/ بامعلومات هستم!»

- خندة تحقیرآمیز ناشی از ارزیابی منفی چیزی. این نوع خنده، ناشی از قضاوت منفی بر اساس سلیقة شخصی است. یک‌جور اظهار نظر بی‌کلام که صحنه‌ای یا عنصری از فیلم را به عنوان چیزی که طبق سلیقة شخصی فرد، سخیف و نازل یا صرفاً ناکام است به تمسخر می‌گیرد. از آن‌جا که این نوع خنده در خانه قابل‌تصور نیست می‌توان آن را نوعی واکنش منفی در برابر پسند بقیة تماشاگران هم به حساب آورد.

- خندة تحقیرآمیز تلویحی که مثل خندة تحقیرآمیز ناشی از ارزیابی منفی، نوعی ایجاد ارتباط واژگونه با بقیة تماشاگران را می‌جوید. فردی که می‌خندد به طرز خودشیفته‌واری می‌خواهد تأکید کند که او – و فقط هم او از بین همة افراد – چیزی را تشخیص داده و بقیة تماشاگران هم اگر حواس‌شان را بیش‌تر جمع کنند شاید متوجه آن بشوند. افرادی که به این نوع خنده رو می‌آورند معمولاً هم در برابر چیزی این واکنش را نشان می‌دهند که قرار نبوده مضحک باشد. این نوع خنده مترادف است با همان چیزی که اصطلاحاً به آن می‌گویند اظهار فضل.

- خندة شرمگینانه با هدف پنهان کردن چیزی. واکنشی شبه‌پنهان‌کارانه در برابر واکنشی که قبلاً از فرد سر زده و فرد در مورد آن معذب است یا حتی احساس تحقیر می‌کند. طرف با بلندترین صدای ممکن در برابر چیزی واکنش نشان داده با این تصور که بقیه هم با او همراهی می‌کنند، ولی ناگهان با شرمندگی متوجه شده که از هیچ‌کس دیگر صدایی درنیامده و به قول معروف «تابلو» شده است. این خندة شرمگینانة پس از آن واکنش در حکم نوعی پس گرفتن آن واکنش خجالت‌آور است.

- خندة پرخاش‌گرانة تمسخر که نشانة منفی و اغلب متفرعنانه‌ای است که قصد دارد واکنش تماشاگر یا تماشاگران دیگری (اعم از خنده، گریه، حرف، ناله یا حتی سکوت) را نامناسب، مضحک یا خجالت‌آور قلمداد کند. این یکی از همان موقعیت‌هایی است که توصیف هانری برگسون از خنده به مثابه مجازات در مورد آن صدق می‌کند.

- خندة سرخوشانة واکنشی. پس از این‌که تماشاگری با خنده‌ای متمایز، توجه دیگران را در تاریکی سالن سینما به خود جلب کرده، تماشاگر دیگری هم سرخوشانه با خنده به او واکنش نشان می‌دهد چون در واقع خندة آن آدم را خنده‌دار تلقی کرده است.

- خندة مسری با کسی دیگر، خنده‌ای بی‌اختیار که واکنشی است در برابر خندة مسری تماشاگری دیگر. چیزی که آدم در تنهایی شاید به آن لبخند هم نزند در سالن سینما ممکن است قهقهه‌اش را دربیاورد و این بیش از همه ناشی از مسری بودن خنده در چنین موقعیت‌هایی است. بعضی چیزها فقط به این دلیل بامزه قلمداد می‌شوند که دیگران دارند به آن می‌خندند.
*
ماهنامه سینمایی «فیلم» / شماره چهارصدوشانزده / مهر هزاروسیصدوهشتادونه / صفحه هفتاد