چگونه بیماران مختلف می‌توانند روزه بگیرند؟

ماه رمضان، فرصتی است که همه دوست دارند در برکت‌ و رحمت‌ گسترده‌اش شریک باشند.

در این میان، بیماران، سالمندان و کسانی که وضعیت‌های خاص فیزیولوژیکی مانند بارداری و شیردهی را از سر می‌گذرانند، معمولا با یک سوال عمده مواجه‌اند:
 آیا می‌توانند روزه بگیرند یا نه؛ و این که اگر روزه بگیرند، آیا با مشکل روبه‌رو نخواهند بود؟

اگرچه نمی‌توان برای همه بیماران مزمن، یک حکم کلی صادر کرد و هر بیمار، شرایط خاص خود را دارد و فقط پزشک معالجش می‌تواند درباره این که می‌تواند روزه بگیرد یا نه، نظر قطعی بدهد؛ با این حال نکاتی در مورد هر بیماری وجود دارد که می‌تواند به تصمیم‌گیری درست بیمار و پزشک کمک کند.

 

مرور این نکات، شاید چند فایده مهم داشته باشد؛
 اول این که در هر شرایطی، روزه گرفتن به صلاح فرد نیست و حتی از لحاظ شرعی هم توصیه نمی‌شود.
دوم این که می‌توان با ایجاد برخی تنظیم‌ها در برنامه غذایی و دارویی و آگاهی از علائم هشدار، در بسیاری از بیماری‌ها به راحتی روزه‌داری کرد، بدون اینکه هیچ مشکل جدی‌ای به وجود آید.

در این نوشتار، برای رعایت اختصار، تنها به چند بیماری مزمن که شیوع بیشتری دارد، اشاره می‌شود.

 بیماران دیابتی         fasting and diabetes       

بیمار دیابتی که بدون انجام مشاوره با پزشک، روزه‌داری می‌کند، در معرض خطر جدی افزایش درازمدت قند خون قرار دارد که این امر علاوه بر عوارض جسمی، عوارض جانبی دیگری از جمله افزایش هزینه و حتی غیر ممکن شدن درمان را در پی دارد.
حفظ مقدار قند خون در محدوده طبیعی، بین 60 تا 140 میلی گرم درصد، هدف اصلی در درمان دیابت است؛ از طرف دیگر نوع تغذیه، و بالطبع روزه‌داری، می‌تواند روی این شاخص مهم سلامت بیمار تاثیر جدی بگذارد.
کارشناسان اعتقاد دارند افرادی که با داروهای خوراکی کاهنده قند خون یعنی قرص های ضد قند قادر به کنترل قند خون خود در حد طبیعی هستند، ، با رعایت شرایط خاص و اندازه‌گیری به‌موقع قند خون‌شان، می‌توانند با سلامت و اطمینان کافی در این فریضه الهی شرکت کنند.
بنابراین، شاید بتوان گفت اولین قدم برای فرد دیابتی که می‌خواهد در فریضه روزه هم‌گام سایرین باشد، این است که تجهیزات لازم برای اندازه‌گیری قند خون، یا حداقل ادرار را، در منزل داشته باشد. بدون پایش مداوم قند خون، یا تخمین آن از طریق آزمایش ادرار، نمی‌توان از ایمن بودن روزه‌داری اطمینان کافی داشت.

 به گفته متخصصان، میزان قند خون بیماران دیابتی روزه‌دار باید قبل از سحر، حداکثر 120 میلی گرم درصد، دو ساعت بعد از سحر، حداکثر 160 میلی گرم درصد، بین ساعت 1 تا 3 بعدازظهر، حداقل 70 میلی گرم درصد، قبل از افطار، حداکثر 120 میلی گرم درصد و دو ساعت بعد از افطار، ‌حداکثر 160 میلی گرم درصد باشد.

 پزشکان توصیه می‌کنند بیماران روزه‌دار در هنگام افطار، قبل از خوردن هر غذایی، قرص خود را میل کنند و پس از گذشت مدتی، غذا خوردن را آغاز کنند.

اما قضیه در مورد بیماران تحت درمان با انسولین فرق می‌کند. استفاده از این دارو با احتمال بالای افت قند خون همراه است و بنابراین، لازم است این بیماران در فواصل نزدیک به‌هم غذا میل کنند، به همین دلیل، روزه‌داری به هیچ عنوان به آنها توصیه نمی‌شود.  ضمن اینکه بیماران انسولینی، معمولا نمی‌توانند نوبت تزریق خود را، مگر در موارد خاص و زیر نظر مستقیم پزشک معالج، حذف یا جابه‌جا کنند. به همین دلیل توصیه تمام پزشکان و متخصصان به این بیماران این است که روزه نگیرند.

چربی و اوره بالاfasting and hyperlipidemia       

گاهی این سؤال وجود دارد که می‌توان با وجود فشارخون"hypertension"، چربی‌خون یا اوره بالا در ماه مبارک رمضان روزه گرفت یا خیر؟ کارشناسان تغذیه و متابولیسم در این باره پاسخ می‌دهند در صورتی که بیمار بتواند بدون هیچ نوع عارضه‌ای داروهایش را در 2 وعده سحری و افطار میل کند، محدودیتی در این باره وجود ندارد، اما در کل بهتر است قبل از آن با پزشک معالج خود مشورت کند.

دکتر مظهری، کارشناس تغذیه و عضو هیات علمی، در این باره چنین توضیح می‌دهد:"مطالعات نشان می‌دهند که در طول روزه‌داری سطح کلسترول بد و تری گلیسرید کاهش چشمگیری پیدا می‌کند. میزان کلسترول خوب بالا می‌رود و تا حدودی فشارخون بالا تعدیل می‌شود. به همین دلیل اگر افراد در دوران روزه‌داری نیز پرهیزهای غذایی خود را رعایت کنند، می‌توانند حتی به کنترل بیماری خود، تا حد زیادی، کمک کنند"
البته بیمارانی که اوره بالایی دارند، از این امر مستثنی هستند، چرا که امساک از غذا سطح اوره را در خون بالا می‌برد. بنابراین به هیچ عنوان روزه‌داری و تحمل گرسنگی برای این بیماران توصیه نمی‌شود.

 بیماری‌های قلبی    fasting and heart diseases    

مطالعات نشان داده‌اند روزه‌داری می‌تواند با کم کردن عوامل خطر، به پیشگیری از بیماری‌های قلبی کمک کند. دکتر مظهری درباره اثر روزه می‌گوید: "در طول ماه مبارک رمضان، سطح هموسیستئین خون به مقدار قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد و این اثر در کنار کاهش میزان چربی‌های خون و حتی تعدیل وزن بدن در این ماه، می‌تواند باعث کنترل بیماری‌های قلبی- عروقی شود."

اما درباره افرادی که کارشان از این مرحله گذشته و به این بیماری‌ها مبتلا شده‌اند، چون باید داروهای خود را رأس ساعت مشخصی مصرف کنند، اغلب اجازه روزه گرفتن به آنها داده نمی‌شود.
 به دلیل حساسیت این بیماران به انواع استرس‌ها، حتی احساس گرسنگی هم برایشان مناسب نیست.

 بیماری‌های کلیه‌        fasting and renal diseases 

در مورد بیماری‌های مزمن و شدید کلیوی، چند مورد هست که بنا به نظر اکثریت قاطع پزشکان، منع قطعی برای روزه‌داری به وجود می‌آورد، چرا که در این حالت‌ها، امکان تطابق مناسب با تغییرات آب و املاح وجود ندارد. به گفته متخصصان بیماری‌های کلیه، در صورت نارسایی متوسط و شدید کلیه، وقتی کلیه از کار افتاده و بیمار باید تحت درمان با دیالیز قرار گیرد، دفع شدید پروتئین از ادرار (که در هموگلوبینموپاتی‌ها دیده می‌شود و خطر لخته شدن خون بالا می‌رود) و همچنین در صورت دفع مکرر سنگ‌های کلیوی"renal stones"، روزه گرفتن از لحاظ پزشکی ضرر جدی دارد و منع شده است.

 به گفته متخصصان، افرادی که تشکیل سنگ‌های ادراری در آنها‌ ‌فعال بوده و بیش از  2 سنگ ادراری ظرف مدت 6 ماه داشته‌اند یا هم اکنون‌ ‌دارای سنگ ادراری هستند، بهتر است در مورد روزه گرفتن احتیاط کنند.

 با این حال، دکتر احمد تارا، فوق تخصص بیماری‌های کلیه، درباره رابطه ننوشیدن آب در ماه مبارک رمضان و بیشتر شدن احتمال تشکیل سنگ در افراد مستعد، این طور توضیح می‌دهد: "هرچند که طبق گزارش‌های علمی نوشیدن فراوان آب به مدت 5 سال، آمار ایجاد سنگ مجدد کلیه را در افرادی که سابقه آن را داشته‌اند، کاهش می‌دهد، اما این نکته به این معنی نیست که اگر افراد با روزه‌داری، از نوشیدن آب چند ساعت در روز محروم شوند، مشکل خاصی برای آنها ایجاد می‌شود"  به عبارت دیگر، مدت زمان روزه‌داری آنقدر نیست که بتواند کم‌آبی جدی ایجاد کند و به همین علت نخوردن آب در هنگام روزه‌داری، احتمال ایجاد سنگ کلیه را افزایش نمی‌دهد.

 دکتر تارا در مورد بیماران پیوندی "renal transplantation" اشاره می‌کند: "مطالعات جدید نشان می‌دهد در صورتی که عملکرد کلیه پیوندی خوب باشد، روزه ضرری برای کلیه پیوندی پس از سال اول پیوند کلیه ندارد"

بیماری‌های چشم   fasting and eye diseases          

یکی از سؤالاتی که برخی افراد با شماره عینک بالا دارند، این است که آیا روزه‌داری می‌تواند عیوب انکساری چشم (نزدیک بینی و دور بینی) را تشدید کند و شماره عینکشان را بالا ببرد؟ چشم‌پزشکان این موضوع را در شماره‌های پایین چشم رد می‌کنند، اما به گفته دکتر علی عبداللهی، جراح و فوق تخصص شبکیه چشم، تغذیه سرعصب بینایی در افراد مبتلا به نزدیک‌بینی شدید با نمره عینک بالاتر از 18،‌ در اثر روزه‌داری مختل می‌شود و به همین دلیل، متخصصان چشم به این افراد توصیه می‌کنند روزه نگیرند.

بیماران مبتلا به آب سیاه با فشار طبیعی، دسته دیگری از بیماران چشمی هستند که روزه‌داری برای آنان ممنوع است.

بیماری‌های گوارشی      fasting and GI diseases 

 بسیاری از افراد به دلیل اندکی ناراحتی گوارشی، از روزه‌گرفتن اجتناب می‌کنند، در حالی که با رعایت چند نکته تغذیه‌ای می‌توان این عوارض را به حداقل خود رساند. دکتر مظهری به این افراد توصیه می‌کند مصرف مواد غذایی سرخ کرده، پر از ادویه، روغن و شکر بالا را کنار بگذارند.
 به گفته این متخصص تغذیه، از آنجا که در هنگام روزه‌داری، اسیدیته معده بالا می‌رود، مصرف این‌گونه مواد می‌تواند احساس سنگینی در معده، ترش کردن و دیگر مشکلات گوارشی را به همراه داشته باشد. در عوض موادغذایی حاوی فیبر نظیر میوه ‌‌و ‌‌سبزیجات می‌توانند از تولید بیش از اندازه اسید در معده جلوگیری کنند.

دکتر ناصر ابراهیمی دریانی، فوق تخصص گوارش و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران هم در مورد کسانی که زخم معده و اثنی عشر دارند، چنین می‌گوید: «به هیچ عنوان ثابت نشده گرسنگی باعث ایجاد زخم پپتیک میشود؛ گرچه در بیمارانی که زخم فعال دارند یا پیش از این دچار عوارض این زخم‌ها،‌ مانند تنگی و خونریزی از معده و دستگاه گوارش شده‌اند، روزه گرفتن مخاطره‌آمیز خواهد بود و نباید روزه بگیرند.»
دکتر دریانی به افرادی که سابقه زخم اثنی عشری دارند که زخم آنها به خوبی ترمیم شده، توصیه می‌کند در سحر یا افطار یک عدد امپرازول یا یک عدد رانیتیدین مصرف کنند و روزه خود را بگیرند.
 این عضو هیأت علمی در مورد سوء هاضمه"indigestion" که با عوارضی چون ترش کردن، سوزش پشت جناغ همراه است و همچنین رفلاکس (بازگشت اسید معده به مری) راه‌هایی را پیشنهاد می‌کند که با رعایت آنها به‌راحتی می‌توان روزه داشت: "این افراد باید افطار و سحر کم میل کنند و بلافاصله بعد از افطار به حالت درازکش درنیایند. ضمن اینکه بعد از افطار سیگار نکشند. همچنین افرادی که دچار این مشکلات هستند، باید از خوردن غذاهای پرچرب و ادویه دار، سس (به خصوص سس گوجه و آب گوجه)، مرکبات، شکلات، ترشی ها، قهوه و ... پرهیز کنند."

مطالعات نشان داده برای کسانی که دچار کولیت "ulcerative colitis"و یبوست شدید هستند، بیماری‌ای که با عوارضی چون درد شکمی، احساس دفع (مدفوع شل یا سخت و تکه تکه) و تغییر در دفعات و قوام اجابت مزاج، نفخ زیاد و گاه احساس پری همراه است، گرفتن روزه زیان‌آور است.

افرادی که ناقل هپاتیت  "hepatitis B " B هستند نیز دسته دیگری از بیماران‌ هستند که باید در مورد بی‌خطر بودن روزه توجه لازم را به خرج دهند. دکتر دریانی، درباره این دسته از بیماران هم می‌گوید: "در صورتی که آنزیم‌های کبدی این بیماران بالا نباشد، به عبارتی بافت کبد آنها دچار مشکل نشده باشد، گرفتن روزه منعی ندارد.
 اما کسانی که هپاتیت مزمن دارند که به سیروز کبدی منجر شده، نباید روزه بگیرند؛ زیرا کبد قادر به ساخت گلوکز از گلیکوژن نیست و گرسنگی در این افراد باعث می شود قند خونشان به شدت پایین بیاید."

بیماری‌های روانی         fasting and psychiatric diseases 

 دکتر مصطفی نجفی، فوق تخصص روان پزشکی کودک و‌ ‌نوجوان، در مورد این که آیا بیماران اعصاب و روان هم می‌توانند روزه بگیرند، بسیار خوش‌بین است: "روزه‌داری در بیماران مبتلا به اختلالات روانی خفیف علاوه بر جنبه های‌ ‌مذهبی، به عنوان یک شیوه روان درمانی و تغییر رفتار‌ ‌محسوب شده و سلامت روانی آنها را تقویت می‌کند".

با این حال، رعایت احتیاط از توصیه‌های موکد ایشان برای این بیماران است: «این بیماران باید علاوه بر تغذیه مناسب، برنامه‌‌ریزی خاصی برای مصرف داروهای خود در افطار و سحر نیز داشته‌ ‌باشند‌،‌ چرا که اگر در مرحله بهبود باشند، اما تغذیه‌ ‌مناسب نداشته باشند، از نظر مکانیسم‌های تطابق روانی ضعیف‌تر ‌عمل کرده و به خوبی نمی‌توانند با شرایط خاص این ماه و تغییرات به وجود آمده در برنامه روزانه‌شان، کنار بیایند. در نتیجه ممکن است با عود یا‌ ‌تشدید علائم بیماری مواجه شوند. به همین دلیل توصیه می‌‌‌شود این قبیل بیماران از روزه‌داری مستمر یک ماهه خودداری‌ ‌کنند‌.‌‌"
 به گفته دکتر نجفی، روزه‌داری برای بیماران‌ ‌مبتلا به اختلالات روانی حاد، مضر است و بنابراین از لحاظ شرعی نیز‌ ‌منع دارد.

بیماری‌های مغز و اعصاب    fasting and CNS diseases         

در برخی بیماری‌ها، می‌توان با استفاده از داروهایی که اثر طولانی‌مدت‌تری دارند و نیز استفاده از یک یا 2 دوز دارو، به جای مصرف 3 دوز منقسم، بیماری را کنترل کرد و در عین حال روزه هم داشت. برخی بیماری‌های مغز و اعصاب از این جمله‌اند.
دکتر کتایون علی‌خانی، متخصص مغز و اعصاب اما این گونه هشدار می‌دهد که در برخی از این بیماران، مانند افراد مبتلا به صرع، مصرف سر وقت و به موقع داروهای ضدتشنج در طول شبانه‌روز الزامی است و مصرف داروهای آهسته‌رهش پاسخگو نیست.
 به همین علت روزه گرفتن برای این بیماران (صرعepilepsy  )توصیه نمی‌شود؛ به خصوص اینکه تغییرات قند خون،‌ املاح و الکترولیت‌ها در بدن، بر آستانه تشنج بیمار تاثیرگذار است. به گفته متخصصان مغز و اعصاب، 99 درصد بیماران مبتلا به صرع به همین دلایل، قادر به روزه‌داری نیستند.

 اما در بیماران مبتلا به ام-اس " MS "که مشکل خاصی ندارند، چون گرفتاری آنان عمدتا در سیستم اعصاب مرکزی است، هیچ منعی برای روزه‌داری وجود ندارد؛ با این حال، بهتر است قبل از روزه‌داری با پزشک معالج خود در این باره مشورت کنند.

گرسنگی طولانی مدت، ممکن است در برخی بیماران مبتلا به سردردهای میگرنی"migraine headache"، سبب عود حملات آنها شود. بنابراین بیماران میگرنی با علایم شدید و یا میگرن‌های پیچیده با علایم مغز و اعصاب نمی‌توانند روزه‌ بگیرند. ولی بیماران تحت درمان، می‌توانند بدون نگرانی در ایام ماه مبارک رمضان روزه بگیرند. 

نویسنده: دکتر فرنوش صفوی‌فر    منبع:همشهری